بازار قدیمی استان زنجان
یکی دیگر از آثار تاریخی استان زنجان، مجموعه تاریخی بازار زنجان است که از نظر غنای اقتصادی، فرهنگی و مذهبی، یکی از جالب ترین مجموعه های تاریخی – تجاری ایران به شمار می رود.
بازار زنجان در قلب بافت قدیمی شهر و در راستای راه های ورودی آن قرار گرفته است و از دو قسمت بازار بالا و بازار پایین تشکیل می شود. نخستین مستشرقی که بازار زنجان را در سفرنامه خود توصیف کرده، برنس الکسیس سولتيكف» روسی است که در سال ۱۲۱۶ هجری قمری از بازار زنجان دیدار کرده است.
به استناد بررسی سبک معماری و متن های تاریخی موجود، به نظر می رسد که بازار زنجان در حدود سال ۱۲۰۵ هجری قمری، در دوره حکومت آغامحمدخان قاجار ساخته شده و در زمان فتحعلی شاه، در سال ۱۲۱۳ هجری قمری کامل شده است. به مرور زمان کاروان سراها، گرمابه ها، مسجدها و راسته ها در اطراف آن شکل گرفته اند؛ به طوری که در سال ۱۳۲۴، همزمان با سلطنت محمدعلی شاه قاجار، به مجموعه کاملی تبدیل شده بوده است.
در قسمت پایین بازار، علاوه بر داد و ستد تولیدات محلی، از طریق دو باب کاروان سرا محصولات روستاها و قصبه های اطراف زنجان نیز به فروش می رسد. کما اینکه پیش از توسعه راه ها و ورود خودروهای سبک و سنگین موتوری، تا سال های اخیر نیز بازاری زنده و فعال بود. امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. از کاروان سراهای این بازار سرای ملک و سرای گلشن را می توان نام برد که هر او در سال ۱۳۴۵ هجری قمری بازسازی و مرمت گردیده اند. در این مجموعه، دو مسجد به نام های اناشیخ فیاض و میرزایی گرمابه به نام های بلوری و معینی احداث گردیده اند و مورد استنا می گیرند.
قسمت بالای بازار، از مجموعه بازارهای قیصریه، بزانرا حجت الاسلام، امام زاده و عبدالعلی بیگ تشکیل شده است. این بازار که نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی و وابسته بسیار متنوع است مهم ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می شود، به هشت راسته زرگرها، بزازها، کفاشها، سراجها، کلاهدوزها، صندوق سازها، رنگرزها میوه فروش ها و جگر پزها تقسیم شده است. این تقسیم بندی و انسجام معقول و منطقی، از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه شده حایز اهمیت است و افکار بلند طراحان و بانیان آن را نشان می دهد.
در این مجموعه نیز پنج مسجد به نام های چهل ستون، آقاسیدفتح الله، جامع، حجت الاسلام و ملار جای گرفته است. این مجموعه بازار با ۵۶ راه ورودی اصلی و فرعی (کوچه) به شبکه ارتباطی کل شهر راه دارد. این مجموعه ۹۴۰ باب مغازه دارد و جایگاه فعالیت دهها نوع شغل، اعم از تولیدی و خدماتی است.
بازار زنجان، از نظر فعالیت اقتصادی، واحد بسیار پیچیده ای است که با دارا بودن انواع تجارتخانه ها و افزایش مداوم سرمایه، به عنوان یک مرکز عمده تجاری، پیوسته در حال تکامل و گسترش است. توسعه اقتصادی روزافزون این بازار، کاربری واحدهای مسکونی پیرامون آن را به واحدهای تجاری تغییر داده است که در صورت عدم ساماندهی، ادامه آن به ارزش های تاریخی، فیزیکی و کالبدی این بازار، آسیب های جبران ناپذیری وارد خواهد ساخت.
مجموعه بازار زنجان در زمینی به مساحت ۱۵ هکتار احداث شده است که ۵ هکتار آن به فعالیت اقتصادی، ۷ هکتار آن برای سکونت، 1 هکتار آن جهت اماکن عام المنفعه و ۲ هکتار دیگر آن برای شبکه ارتباطی اختصاص یافته است.
این مجموعه، از قدیم الایام، محل مناسبی برای برخورد آراء و افکار اجتماعی بوده و از نظر حفظ آداب و سنن ملی و مذهبی، نقش تعیین کننده ای را ایفا کرده است. از آنجا که شهر زنجان تابستان های گرم،زمستانهای سرد و پربرف و بهار و پاییزی ناارام دارد، کالبد و پوششبازار طوری طراحی گردیده است که در داخل آن، تغییرات هوایاحساس نمی شود. مجموعه بازار زنجان به عنوان یک کانون مهم جاری، تاریخی، فرهنگی و با توجه به ویژگی های معماری و هنری آن، پیوسته مورد توجه بازدیدکنندگان از این شهر است.
ا این بازار به علت ارزش های فرهنگی و قدمت تاریخی آن به شماره ۱ / ۴۴۶، در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است و به همین لحاظ، ضوابط اختصاصی حفاظتی در آن برقرار گردیده است.
