جغرافیای تاریخی استان زنجان
استان زنجان یکی از نواحی تاریخی سرزمین ایران است و کاوش های باستان شناختی و آثار باقی مانده تاریخی،
دیرینگی و قدمت آن را نشان می دهند. پیشینه تاریخی این استان را می توان در چهار دوره به شرح زیر مورد مطالعه قرار داد:
دوران پیش از تاریخ (هزاره هفتم تا اوایل هزاره سوم پیش از میلاد):
چگونگی سیر این دوره تمدنی به علت کمبود اطلاعات و مدارک،
تاریک و مبهم است. قدیمی ترین آثار دوران پیش از تاریخ که در این منطقه یافته و بررسی شده اند، احتمالا به دوره «بر دوستین» تعلق دارند.
این یافته ها که شامل ابزارهای کوچک جماعت های آغازین بشری است،
در حدود اسی هزار سال قدمت دارند. مشخص ترین زیستگاه این جماعت ها در زنجان، غار تاریخی «گلجیک» است.
دوران تاریخی (اوایل هزاره سوم تا اواخر هزاره دوم پیش از میلاد):
دانه هایی که از این دوره در منطقه ایجرود به دست آمده اند، مورد بررسی قرار گرفته اند. پراکندگی زیستگاههای انسانی منطقه ایجرود در هزاره سوم
پیش از میلاد، در هشت کانون باستانی و تداوم حیات آنها تا هزاره اول پیش از میلاد،
حکایت از شکوفایی و دیرپایی تمدن فاست ایران در این ناحیه دارد. آثار این دوران در روستاهای ضياء آباد گل تپه، چایرلو، قلتون و او غول بیگ به دست آمده اند.
ارزیابی و مطالی نقش های سیاه رنگ بر روی سفال های نخودی کشف شده از این کانون ها تاریخی، پیوند تمدن های تپه حصار دامغان،
تپه سیلک کاشان، تپه زاغ دشت قزوین و ایجرود زنجان را نشان داده است.
دو اثر از این دوره در جنوب غربی شهرستان خدابنده شناسایی شده اند:
یکی در تپه تاریخی «یار مجه» (تکمه تپه) در قشلاق های افشار، و دیگری در تپه تاریخی «امان ارغین بلاغی) منطقه بزینه رود شهرستان خدابنده،
که هرکدام بخشی از نادرترین آثار زیستگاه های انسانی دوران هزاره سوم و دوم پیش از میلاد را در خود جای داده اند.
دوران تاریخی جدید (اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی):
از این دوره نیز یافته هایی در منطقه زنجان به دست آمده است که بارزترین آن نوعی سفال ساده خاکستری رنگ است ،
که یادگار زمان مهاجرت اقوام آریایی به این منطقه است.
پایه و اساس این اطلاعات، نتایج به دست آمده از بررسی سفال هایی است که بیشتر به طور اتفاقی از گورستان ها و
تپه های قدیمی منطقه کشف شده اند. تکنیک، فرم و نقش سفالینه ها، مطمئن ترین ابزار شناسایی تمدن های پیش از تاریخ هستند.
یکی از قابل توجه ترین ظرف هایی که در تمامی مراکز استقرار انسانی این دوره مورد استفاده قرار می گرفته است،
ظرفهای سفالی قوری مانندی با لوله نسبتا بلندی است که در مراسم به خاک سپاری مردگان مورد استفاده قرار می گرفته است و
در همه گورهای شکافته شده این دوره دیده شده است.
نقش های روی سفالینه های تپه سیلک کاشان و مجسمه های باستانی لرستان،
ارتباط این نوع ظرف با مردگان را نشان امیدهند. قوری های این منطقه که عموما بی نقش اند و با انار به دست آمده از خوروین و املش قابل مقایسه اند،
احتمالا دلیل دیگری بر پیوند این اقوام، در اوایل هزاره اول پیش از میلاد است .
شواهد تاریخی موجود نشان می دهند که تا اوایل نیمه اول هزاره اول از میلاد،
دستگاه فرمانروایی معینی در منطقه وجود نداشته وحکومت اورارتویی
نیز به علت دوری مسافت نتوانسته بود بر این نواحی چیرگی یابد. همچنین کمی ابزار و جنگ افزارهای به دست آمده
از گورهای باستانی نشان می دهد که برخلاف تمدن های فلات مرکزی ایران که اقوامی جنگجو بوده اند،
مردمان این منطقه به علت فراوانی چشمه سارها و آبهای سطحی عمدتا به دامداری و کشاورزی مشغول بوده اند و
به همین جهت، امنیت نسبی بر منطقه حاکم بوده است. طبق اسناد آشوری ها، این منطقه در قرن نهم پیش از میلاد «آندیا» نام داشته است و
به احتمال ضعیف، اقوام ساکن آن با اقوام لولوبی و گوتی دامنه های زاگرس پیوندهایی داشته اند.
این منطقه از لحاظ جغرافیای تاریخی، در آغاز هزاره اول پیش از میلاد، از شمال با کادوسیان و کاسپیان،
از مغرب با لولوبیان و گوتیان و از طرف جنوب شرقی و شرق با پدیده تاریخی ماد همسایه بوده است.
در دوره های بعد مادها، این اقوام را زیر فرمان آورده اند.
اطبق اسناد آشوری در قرن هفتم پیش از میلاد، منطقه زنجان «مادای» نام داشته است. آنچه این ادعا را درست می نمایاند،
کشف آثاری از هزاره اول پیش از میلاد در روستای مادآباد زنجان است.
اما به علت روی دادن جنگهای ممتد منطقه ای در قرن های هفتم و هشتم پیش از میلاد) تمدن در این منطقه به شکوفایی در خور دست نیافته است.
از قرن هفتم پیش از میلاد تا اواخر هزاره اول پیش از میلاد؛ یعنی در تمام دوران شاهنشاهی هخامنشی، تاریخ منطقه با ابهام بیشتری همراه است.
از میان آثار کشف شده دوره هخامنشی، سكه «دریک» و «ریتون» در خدابنده و گردن بندهای طلایی با نمایه
(موتیف گل لوتوس» که نقش های آن ها با کنده کاری های تخت جمشید قابل مقایسه اند و
همچنین شهرک نقاب طلایی مردگان گورها با آرایش مو و کلاه دوران هخامنشی را می توان نام برد)
یادگارهای باستانی از جمله :
آتشگاه عظیم تخت سلیمان در غرب،عبادتگاه بهستان در جنوب و آتشکده های ساسانی در طارم نشان در دوران اشکانیان و ساسانیان،
دره های زنجان رود و قزل اوزن انا بیشتری برخوردار بوده اند. گزارش های جغرافیادانان آغاز دوره اسرا نیز این موضوع را تأیید می کنند.
از پانزده کانون باستان شناسی بررسی شده این دوره، ۹ کانون در درن رود قزل اوزن و در طارم علیا واقع شده اند که از شکوه و آبادانی این بخش از منطقه،
در قرن های دوم تا پنجم میلادی حکایت می کنند. از مهم ترین آثار آن دوره به آتشکدۀ تشویر می توان اشاره کرد که در روستای تشویر در میان گورستانی تاریخی،
با سنگ و ساروج و با طرح چهارطاقی در ابعاد ۴۶۴ متر مربع با پوشش گنبدی شکلی ساخته شده است.
ترکیب بنا، یادآور سبک معماری آتشکده های دوران ساسانی است و با آتشکده نیاسر کاشان قابل مقایسه است؛
با این تفاوت که این بنا، سنگی است و در ساختن آن از آجر استفاده نشده است.
این آتشکده برخلاف آتشکده های عظیم دوران ساسانی که جنبه دولتی و تشریفاتی داشتند،
به عنوان آتشکدۀ محلی مورد استفاده قرار می گرفته است و با گذشت زمان، پیرامون آن به گورستان تبدیل شده است.
دوران اسلامی (از قرن ۷ تا ۱۹ میلادی برابر با قرن اول تا ۱۴ هجری):
این دوره از تاریخ زنجان، با فتح آن در زمان خلافت عثمان و به دست «براءبنعازب) سردار مشهور آغاز می شود.
به استناد مدارکی که از ۶۲ کانون باستان شناختی منطقه به دست آمده است،
به استثنای دره طارم علیا در رودخانه قزل اوزن و شهر زنجان،
در بقية نواحی، نقل و انتقال قدرت سیاسی و مذهبی به آرامی صورت گرفته و با خرابی و درگیری همراه نبوده است.
متن ها و اثرهای موجود تاریخی نشان می دهند که این منطقه در سرتاسر دوران اسلامی،
به ویژه از قرن های چهارم تا هشتم هجری (در دوران حکومت کنگریان، سلجوقیان و ایلخانیان) از شکوفایی اقتصادی،
فرهنگی و هنری برخوردار بوده است. از آثار این دوره می توان مسجدهای جامع قروه، سجاس، قالابر؛
کاروان سراهای نیک پی، سرجم؛ آثار تاریخی عظیم سلطانیه، خدابنده، ابهر و سایر آثار تاریخی را نام برد.
اصولا یکی از دلایل انتخاب سلطانیه به پایتختی، رونق اقتصادی این منطقه در قرن هفتم و هشتم هجری بوده که
توجه ایلخانان مغول را به خود جلب کرده است.
کاشی های مطلایی که از تپه نور و سفال های سلطان آبادی بسیار جالبی که از تپه نورآباد خدابنده به دست آمده اند،
گواهی بر رونق اقتصادی و فرهنگی آن دوره اند. پس از برچیده شدن حکومت ایلخانی به دست سربداران در قرن نهم هجری،
منطقه زنجان نیز دچار فتنه خانمان سوز تیمورلنگ شد و به شدت ویران گردید.
تنش های سیاسی و کشمکش های نظامی تا قرن دهم هجری شمسی، مانع رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی در این منطقه شده است.
در دوران حکومت صفویه و قاجاریه، به ویژه در دوران حکومت شاه طهماسب، شاه عباس و آغامحمدخان قاجار،
رونق نسبی اقتصادی و فرهنگی در منطقه برقرار بوده است.
قسمت اعظم روستاهای بخش ها و شهرهای کنونی، با توجه به نظام ارباب و رعیتی، تا اواخر قرن سیزدهم هجری اقمری تکوین و تکامل یافته اند و
در طول دهه های اخیر، به سرعت در حال رشد و گسترش بوده اند.
در زیر، به اختصار، به جغرافیای تاریخی شهرستان های استان اشاره می شود:
جغرافیای تاریخی شهرستان های زنجان
منبع : مجموعه راهنمای ایرانگردی استان زنجان
