گنبد سلطانیه زنجان:
چمن سلطانیه طبق کتیبه هایی از آشوری ها، محل سکونت طایفه جنگ آور ساکاراتی»ها بوده و در عهد مادها به نام «اردپ یارد» خوانده می شد.
پس از مغول ها به نام «نیز کامپی» و «شرویاز» معروف بوده است و در زمان ایلخانان «قنقراولانگ» نامیده می شد.
ایلخانان مغول که از آغاز نسبت به موقعیت طبیعی، جغرافیایی و سوق الجیشی قنقور اولانگ توجه خاصی داشتند،
به دستور اولجایتو و کارگزاران حکومتی، مهندسان، معماران و بنایان زبردست از یزد، کرمان، فارس و تبریز
در آن سرزمین وسیع در مدت ده سال بناهای سلطنتی و حکومتی، مساجد، خانقاه ها، داروخانه، حمام، کتابخانه بازار،
دکان ها و کارگاه های صنایع دستی و مراکز رفاهی چون کاروانسراها و آب انبارها و غیره را پدید آوردند. هر یک از بناها به گفته شاهدان
به بهترین نوع هنری و ذوقی مزین به باغها و بوستانها و چشمه ها و جویبارها در شهر جدید ایجاد شد.
گنبد سلطانیه که یکی از بزرگ ترین و با شکوه ترین بناهای اسلامی محسوب می شود؛
در شرق استان زنجان واقع شده است.
پایه های هشتگانه گنبد هر یک در حدود پنجاه متر مربع مساحت دارند. این پایه ها که تمامی آنها از آجر و مصالح گچ
و آهک ساخته شده اند بر روی یک ردیف سنگ صاف چیده شده اند و در ارتفاعات مختلف توسط قوس های متعدد به هم می پیوندند.
با استفاده از این شیوه، فشار بار ساختمان بر روی نقاط ثابت و جدا از هم وارد می شود.
وزن گنبد آن ۲۰۰ تن و بدون ستون روی هشت دیوار قرار گرفته و پوسته گنبد دو جداره می باشد.
این شیوه از معماری نخست در دوره ساسانی ابداع شد و بعدها در معماری ایرانی اسلامی مورد توجه قرار گرفت.
در مورد تزیینات و گچ بری های زیبای درون بنا با آجر و کاشی های معرق کتیبه های مذهبی چون
(معرق : کاشی مرکب از قطعات مختلف ریزریز که آنها را بر حسب نقش مورد نظر بریده و کنار هم قرار دهند.)
لا اله الا الله، سبحان الله، الله، محمد، علی و محراب بلند آن که با آیات قرآنی تزیین شده
و شگفتی خاصی را پدید آورده، تحلیل های زیاد شده است.
به دلیل معماری بی نظیر گنبد سلطانیه و هنرمندی سازندگان آن، چگونگی حجم، سبک، شکل، رابطه فضاها،
تزئینات، هماهنگی، استحکام و بالاخره فلسفه ایجاد آن و… این بنا هم سطح با کلیسای جامع مریم مقدس
در فلورانس ایتالیا و مسجد آیا صوفیای استانبول در جهان جزء بناهای ممتاز شناخته شده است.
گنبد سلطانیه در دوران برپایی، بلندترین بنای جهان بوده و هم اکنون سومین بنای بزرگ تاریخی جهان
و نخستین بنای بزرگ تاریخی ایران به شمار می آید.
در کنار گنبد عظیم سلطانیه بناهای دیگری نیز احداث شده که شامل :
معبد داش کسن، آرامگاه چلبی اوغلی و بقعه ملاحسن کاشی است.
تزئینات معرق یکی از ایوان های گنبد سلطانیه
